” بخش سوم ”
نویسنده: دکتر اکبر شعبانی
حال که پذیرفتیم قالب نوهیچ تضاد و تقابلی با شعر سنتی فارسی یا همان قالب کهن ندارد و تنها به قصد خدمت و در راستای گسترش و بالندگی و ماندگاری آن پا به میدان گذاشته است و نوزاد خلفی است که از بطن دیرینگی اسالیب کهن سر بر آورده و نیاز به حمایت و مراقبت دارد، گام اول شناخت و معرفی هرچه بیشتر و بهتر آن است.
گفتنی است، شعر نو، اگر چه به عنوان یک نیاز تازه، حاصل تحولات اجتماعی و فکری و فرهنگی دوران اخیر کشور ماست، اما در عین حال تاثیر ادبیات حوزه غرب بخصوص فرانسه در آن قابل چشم پوشی نیست که علاوه بر محتوا از لحاظ فرم و قالب نیز شعر فارسی را تحت تاثیر قرار داده است.
شاید مخالفت برخی با شعر نو همین بی ضابطگی ظاهری آن است، بدین معنا که حد و مرز مشخصی در مقایسه با شعر کهن برای آن نمی بینند و حق هم دارند زیرا، تا به حال به صورت دقیق و علمی به این مساله پرداخته نشده و در مقایسه با شعر سنتی کاملا بی ضابطه می نماید و متاسفانه برخی نیز با تکیه بر همین باور غلط در گذشته و حال به خود اجازه داده اند، آثاری را روانه بازار کنند که تنها به از میان برداشتن تفاوت بین دوغ و دوشاب کمک کرده است.
شعر کهن دارای قاعده و قانون است و رسالات متعددی از گذشته های دور تا به امروز درباره آن به رشته تحریر درآمده است و در باب ارکان و اجزای مختلف آن به حد اشباع بحث شده، به گونه ای که هر کس پا در دایره شعر کلاسیک می گذارد، خواه نا خواه بر بسیاری از قواعد و مقررات آن مسلط است و اجازه عدول بی قاعده و خودسرانه از قواعد آن را به خود نمی دهد. اما در شعر نو هرگز این گونه نیست، گرچه اهل فن می دانند چه می کنند و چه باید بکنند، اما تا به حال به خود زحمت نداده اند به طور جامع به تدوین قواعد آن بپردازند. آنچه هست، اطلاعات پراکنده و غیر مدونی است که به طور سلیقه ای وبه عنوان نظرات اهل فن در اینجا و آنجا مشاهده می شود. شاید هم هنوز زمان آن فرا نرسیده و ادامه لرزه ای که از سقوط این صخره عظیم در دریای ژرف شعر فارسی ایجاد شده، امکان ارزیابی دقیق آن را به کسی نمی دهد.
به هر حال جدای از این مساله، بخصوص به منظور جلوگیری از سوء استفاده برخی و در جهت هدایت شاعران جوان مملکت که سرمایه های آینده شعر فارسی هستند، لازم است هرچه زود تر این کار صورت گیرد و از طریق کتابهای درسی در اختیار نسل جوان قرار گیرد تا معیار مشخص و روشنی برای ارزیابی شعر نو در دسترس گویندگان و خوانندگان باشد. البته ناگفته پیداست منظور از قواعد و قوانین، به رشته کشیدن انبوهی از تعاریف ذهنی و غیر ملموس که باعث سردرگمی خواننده شود نیست، بلکه باید با تکیه بر ذوق سلیم و بر مبنای واقعیات شعر راستین معاصر به ساده ترین شکل و با ارائه زیباترین و دلنشین ترین الگو ها و نمونه ها و در قالب ساده ترین عبارات به استخراج و ارائه قواعد و ضوابط آن پرداخته شود.
نا گفته نماند در سالیان اخیر در کتب درسی مباحثی با عنوان شعر نو یا وزن نیمایی، بسیار به اختصار گنجانده شده که به هیچ وجه پاسخگوی عطش سیری ناپذیر طالبان جوان آن نیست. آوردن یکی دو صفحه مطلب کلی و کلیشه ای به منظور آشنایی دانش آموزان با شعر نو در یک کتاب مثلا دویست صفحه ای دردی را دوا نمی کند.
عدم توجه به قالب نیمایی و عدم آشنایی دانش آموختگان حتی در رشته ادبیات فارسی که ریز و درشت عروض و قافیه و بدیع و معانی و بیان سنتی را بارها و بارها خوانده اند تاسف برانگیز است. چرا باید دانشجو از شعر کهن همه چیز بداند و درباره این الگو و قالب جدید هیچ نداند؟ آیا باید زمان بگذرد و نو کهنه شود تا به شناخت و چند و چون کمی و کیفی آن بپردازیم؟
پر واضح است، هدف از این سخن به هیچ وجه بی توجهی به قواعد و ضوابط شعر کهن نیست بلکه هدف، قائل شدن سهمی شایسته در برنامه درسی مدارس و دانشگاه ها بخصوص برای شعر نو و معرفی درست و علمی آن است وگرنه معرفی یک صفحه ای شعر نو در کتاب پیش دانشگاهی رشته علوم انسانی و آوردن همین مقدار مطلب در کتاب فارسی عمومی دانشگاه و تکرار:
می تراود مهتاب،
می درخشد شبتاب،
نیست یکدم شکند خواب به چشم کس و لیک،
غم این خفته چند،
خواب در چشم ترم می شکند. (۱)
به عنوان مثال، بدون هیچگونه توضیح قابل قبولی، معنایش به هیچ وجه پرداختن به شعر نو نیست.
من می ترسم پانصد سال بر شعر نو بگذرد، و باز هم ” می تراود مهتاب ” نیما شاهد مثال شعر نو باشد.
همچنان که در زمینه بلاغت و برای مثال تنافر حروف بیش از هزار سال است بیت عربی عجیب و بی محتوای:
و قَبر حرب بمکان قفر و لیس قرب قبر حرب قبر
را همچنان نقل می کنیم و عجیب اینکه در آثار بلاغی معاصرین نیز همین شاهد مثال به چشم می خورد. (۲)
- زبان و نگارش فارسی، حسن احمدی گیوی و دیگران.
- جلال الدین همایی، معانی و بیان. زین الدین جعفر زاهدی، روش گفتار.
ادامه مطلب در شماره بعد.