محمد دستمالچیان در خصوص چرایی ساخت مستند «هویت مشهد» اظهار کرد: باتوجه به اینکه تقریبا از سال ۱۳۶۳ مشغول فیلم‌سازی بودم، حس کردم لوکیشن‌های قدیمی و سنتی شهر رو به نابودی است و همچنین متاسفانه از حضور افراد مسن‌تر و تجربیات آن‌ها دیگر نمی‌توانیم بهره‌مند باشیم. به همین خاطر در سال ۱۳۸۷ تصمیم گرفتم که به صورت خودجوش و فارغ از حمایت‌های شهرداری و صداوسیما مجموعه مستند «هویت مشهد» را در سال ۱۳۸۹ در قالب ۳۰ قسمت که به فرهنگ و هویت شهر مشهد اشاره می‌شد را تهیه کنم.
وی ادامه داد: ادامه این پروژه در سال ۱۴۰۰ با اضافه شدن هفت قسمت با موضوعات دیگر به کار خود پایان داد. در مستند «کشتی» به تاریخچه پهلوانان پیشکسوت کشتی روی تشک در زورخانه‌ای در خراسان پرداخته می‌شود. در مستند «بالا خیابان» به تاریخچه یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های مشهد یعنی بالا خیابان و پایین خیابان اشاره می‌شود که مشاغل قدیمی، کسبه‌ها و مکان‌های مهم به تصویر در می‌آیند. چند اثر نیز مانند «خیابان ارگ مشهد» در ماه‌های آینده نیز به نمایش درخواهد آمد.
این مستندساز در خصوص اهمیت تاریخ شفاهی مشهد خاطرنشان کرد: سالانه افراد زیادی به عنوان زائر و مهاجر به مشهد می‌آیند که هرکدام از این افراد خاطرات زیادی به همراه خود دارند که از این جهت در بحث تاریخ شفاهی بسیار قوی عمل می‌کند.
وی اضافه کرد: این شهر به عنوان یک نقطه ویژه در کشور پذیرای هیئت‌های مذهبی از دیگر شهرهای ایران است که در مستند «محرم» به موضوعاتی مانند نخستین خیابان‌هایی که در اطراف حرم مطهر شکل گرفته است، واقعه مسجد گوهرشاد و سبک عزاداری سنتی منسوب به «مرحوم آذر» اشاره شده و به تصویر درآمده است. در این پروژه از خاطرات شفاهی مداحان با سابقه که در این سبک از عزاداری فعالیت می‌کردند، استفاده شده است که امروزه تعدادی از آن‌ها متاسفانه دیگر در کنار ما نیستند.
دستمالچیان با اشاره به اینکه در تمامی نقاط دنیا مرکزی به نام تاریخ شفاهی وجود دارد که با دعوت از افراد باتجربه و گاهی مسن در طی جلسات مختلف به ضبط و ثبت خاطرات آن‌ها می‌پردازند، خاطرنشان کرد: از این راه برای انتقال وقایع و تجریبات به نسل‌های آینده استفاده می‌شود. در ایران اما ما با نبود مرکز مستندسازی روبه‌رو هستیم که اگر فعالیت‌های پراکنده نهادهای فرهنگی و هنری به صورت متمرکز در یک مکان گردهم بیایند و اسناد و مدارک به صورت دقیق و منسجم طبقه‌بندی شوند، قطعا شاهد اتفاقات مثبتی خواهیم بود. به همین جهت است که حاضر به برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای علاقه‌مندان به حوزه مستندسازی هستم.
این مستندساز اظهار کرد: اگر به حوزه پزشکی نگاهی داشته باشیم، طبق گفته روانشناسان و متخصصان مغز و اعصاب یادآوری خاطرات گذشته باعث تقویت حافظه و جلوگیری از بیماری آلزایمر می‌شود. به همین خاطر توصیه می‌شود که گاهی افراد به مکان‌هایی که در زمان‌های قبل در آن حضور داشتند و با آنجا خاطره داشتند مثل مدرسه و یا محل زندگی‌شان دوران کودکی‌شان سری بزنند.
دستمالچیان گفت: برخی از مستندها از تلویزیون پخش می‌شوند، اما اگر در سینماها نیز اکران شوند تجربه تماشای جمعی برای مخاطبان می‌تواند انگیزه‌ای شود که حتی در روزهای تاسوعا و عاشورا که سینماهای کشور تعطیل هستند بدون مشکل به اکران فیلم‌های مستند در حوزه محرم و عزاداری بپردازند.
وی در خصوص چالش‌های مستندسازی اظهار کرد: متاسفانه مستندسازی در مشهد و حتی در سطح کشور بسیار ضعیف عمل می‌کند. چیزی که امروزه با وجود مرکز مستند تجربی شاهد آن هستیم ساخته شدن تعداد بسیار بالایی مستند داستانی بوده که نکته حائز اهمیت این است که چیزی که برای آیندگان به کار می‌آید سینمای مستند است. در مشهد به نظر من آستان قدس رضوی و معاونت فرهنگی شهرداری با سرمایه‌گذاری می‌توانند از این حرفه حمایت کنند و در صورت ساخت فیلم مستندهای قوی امکان بلیت‌فروشی و اکران وجود دارد.
دستمالچیان ادامه داد: در این صورت اگر از فرهنگ فروش بلیت استقبال شود، سرمایه‌گذاران می‌توانند سهم خود را از فیلمی که هزینه آن را تقبل کردند، دریافت کنند. با توجه به تعداد سوژه بالا در مشهد می‌توان بزرگترین مرکز ساخت مستند در شرق کشور را ساخت که با توجه به ارزان بودن این حرفه افراد علاقه‌مند می‌توانند در این حوزه فعالیت کنند.
عضو انجمن مستندسازان ایران در مورد تکنیک‌های شخصی‌اش در ساخت مستند، اظهار کرد: در آثاری که ساخته‌ام عموما از روش تلفیق مستندهای بازسازی، نریشن و گفت‌وگو استفاده شده است. در بازسازی مقطعی از تاریخ، ساختار را به گونه‌ای طراحی کردیم که با کمک یک بازیگر یا نابازیگر موقعیت تعریف شده برای تماشاگر خسته‌کننده نباشد. به طورکلی به لحاظ محتوا کار شفاهی و در ساختار مستند بازسازی‌شده را دنبال می‌کنم.
وی ادامه داد: در این مستندها همیشه تلاش داشتم که نگاه شخصی‌ام را وارد فیلم نکنم و به دور از هرگونه تحلیل، وقایع تاریخی را ثبت کنم. شباهت کار بین تاریخ نویسان و مستندسازان از این جهت است که گاهی در ثبت این وقایع تاریخی خواسته یا ناخواسته با توجه به شرایطی خاص، اتفاقات با نقص‌هایی در روایت مواجه می‌شوند، بنابراین صحبت‌های افراد مختلف را بدون هیچگونه تغییر در مستند قرار می‌دهم و آیندگان می‌توانند با پیگیری این آثار را قضاوت و یا داوری کنند.
دستمالچیان بیان کرد: در بحث نحوه گردآوری اطلاعات، بخش عمده‌ای از داده‌ها توسط گفت‌وگوی افراد جلوی دوربین و یا همان تاریخ شفاهی به دست می‌آید. در مرحله بعدی نویسنده و یا پژوهشگر پروژه با استفاده از اسناد و مدارک که بخشی از آن از آرشیو عکس و فیلم صداوسیما و آستان قدس رضوی وجود دارد، جمع‌آوری می‌شود.